อนึ่ง เมื่อตรวจสอบที่มาของเสื้ออาจารย์และเสื้อครูโรงเรียนมหาดเล็กหลวง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริให้มีขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖ กลับไม่พบหลักฐานใดๆ ที่ระบุที่มาของเสื้อครุยโรงเรียนมหาดเล็กหลวง รวมทั้งกฎระเบียบเกี่ยวกับเสื้อครุยนั้นเลย การพระราชทานเป็นไปตามพระราชอัธยาศัยในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าอยู่หัวทั้งสิ้น

 

          แต่ก่อนที่จะทรงพระราชดำริให้มีเสื้อครุยโรงเรียนมหาดเล็กหลวงนั้น พบหลักฐานว่า เมื่อเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ครั้งทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมได้ทรงจัดตั้งโรงเรียนกฎหมายขึ้นในกระทรวงยุติธรรม และเมื่อมีนักเรียนสำเร็จเป็นเนติบัณฑิตตามหลักสูตรที่ทรงกำหนดแล้ว ก็ได้โปรดให้ผู้ที่สอบไล่ได้เป็นเนติบัณฑิตสวมเสื้อครุยสีดำแบบอังกฤษเป็นเกียรติยศ

 

          ต่อมาในสมัยที่หม่อมเจ้าจรูญศักดิ์ กฤดากร ได้ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมในตอนต้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑ พฤศจิกายน ร.ศ. ๑๓๐ (พ.ศ. ๒๔๕๔) กราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทในเรื่องที่หลวงธำรงราษฎร์ประเพณี (เชิญ ปริชญานนท์) ^[๑] อธิบดีผู้พิพากษาศาลมณฑลพายัพ ได้มีโทรเลขลงวันที่ ๒๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๔ หารือมายังกระทรวงยุติธรรมว่า ในเมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้พิพากษาทุกชั้นสวมเสื้อครุยเสนามาตย์ตามชั้นยศในเวลาแต่งเต็มยศได้ทุกเมื่อแล้ว ผู้พิพากษาที่ขึ้นนั่งบัลลังก์พิจารณาพิพากษาคดีจะควรสวมเสื้อครุยเนติบัณฑิตตามสิทธิในเวลาแต่งเครื่องแบบปกติด้วยหรือไม่ พร้อมกันนั้นได้เรียนพระราชปฏิบัติเรื่องรูปแบบของเสื้อครุยสำหรับผู้พิพากษาตุลาการที่ขึ้นนั่งบัลลังก์พิจารณาพิพากษาอรรถคดี รวมตลอดทั้งพระบรมราชวิเทโศบายเกี่ยวกับการสวมเสื้อครุยของที่ปรึกษากฎหมายชาวต่างประเทศ เพื่อขอรับพระราชทานพระบรมราชวินิจฉัย ดังมีความในลายพระหัตถ์ตอนหนึ่งว่า

 

 

          เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทโดยตลอดแล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระบรมราชวินิจฉัยในเรื่องที่เสนาบดีกระทรวงยุติธรรมกราบบังคมทูลพระกรุณาเรียนพระราชปฏิบัติว่า

 

 

 

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงฉลองพระองค์ครุย ประทับฉายพระบรมฉายาลักษณ์ทรงฉลองพระองค์ครุยจิตรลดาสโมสร พร้อมด้วยสมาชิกจิตรลดาสโมสร

 

 

          ต่อจากนั้นมาจึงได้พบหลักฐานว่า ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมาชิกของจิตรลดาสโมสร ซึ่งเป็นสโมสรส่วนพระองค์ที่โปรดให้จัดตั้งขึ้นเมื่อวันที่ ๑๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๕๕ มีเสื้อยศเป็นเสื้อครุยพื้นผ้าขาว มีสำรดพื้นผ้าขาว แถบผ้าสีเหลืองที่ริมขอบ กับที่ต้นแขน ปลายแขน และขอบรอบ และถัดมาใน พ.ศ. ๒๔๕๖ ได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้าง “เสื้ออาจารย์” พระราชทานแก่กรรมการและอาจารย์ กับ “เสื้อครู” พระราชทานแก่ครูโรงเรียนมหาดเล็กหลวงเป็นครั้งแรก คราวเสด็จพระราชดำเนินไปในการรื่นเริงและพระราชทานรางวัลประจำปีเนื่องในการพระราชพิธีเฉลิมพระชนม์พรรษาของโรงเรียนมหาดเล็กหลวง เมื่อวันที่ ๒๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๖

 

          ต่อมาใน พ.ศ. ๒ถ๕จ มีพระราชดำริที่จะให้จัดตั้งเนติบัณฑิตยสภา (Bar Association) เป็นองค์กรเพื่อควบคุมการประกอบวิชาชีพกฎหมาย จึงทรงยกร่างข้อบังคับเนติบัณฑิตยสภาแล้วพระราชทานไปให้เสนาบดีกระทรวงยุติธรรมหารือกับอธิบดีศาลฎีกาและตุลาการชั้นผู้ใหญ่ในกระทรวงยุติธรรม ร่วมกันพิจารณาจัดเป็นข้อบังคับเนติบัณฑิตยสภาให้มีผลบังคับใช้ต่อไป

 

          ในร่างข้อบังคับเนติบัณฑิตยสภาที่พระราชทานไปนั้น ทรงกำหนดให้สมาชิกเนติบัณฑิตยสภามีเสื้อครุยเป็นเครื่องยศ และเมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศใช้ข้อบังคับเนติบัณฑิตยสภา พ.ศ. ๒๔๕๗ แล้ว ก็ได้โปรดเกล้าฯ ให้ตราพระราชกำหนดเสื้อครุยเนติบัณฑิตขึ้นไว้เมื่อวันที่ ๒๐ กถมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๕๗ โดยมีพระราชปรารภว่า “บัดนี้ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งเนติบัณฑิตยสภาขึ้นพระราชทานเสื้อครุยเปนที่เชิดชูเกียรติยศ แก่ผู้ที่สอบไล่วิชากฎหมายได้รับประกาศประกาศนียบัตรเปนเนติบัณฑิต” ^[๔] ฉะนั้นในพระราชกำหนดดังกล่าวจึงมีบทบัญญัติที่สำคัญ คือ “ให้ผู้พิพากษาทุกชั้นบรรดาที่เปนเนติบัณฑิต สรวมเสื้อครุยเนติบัณฑิตในเวลาขึ้นบัลลังก์พิจารณาพิพากษาคดี แลในเวลาแต่งเต็มยศอย่างอื่นทุกเมื่อ เว้นแต่เวลาแต่งเต็มยศใหญ่ จึงสรวมเสื้อครุยตามบรรดาศักดิ์” ^[๕]

 

 

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินเหยียบศาลสนามสถิตยุติธรรม เมื่อวันที่ ๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๗

 

 

(ซ้าย) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงฉลองพระองค์พลเรือน ทรงฉลองพระองค์ครุยพระบรมราชูปถัมภกเนติบัณฑิตยสภา (ขวา) ลายพระราชหัตถ์ในสมุดทะเบียนสมาชิกเนติบัณฑิตยสภา

 

 

          อนึ่ง เมื่อคราวที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินเหยียบศาลสนามสถิตยุติธรรมในวันที่ ๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๗ พระยาจักรปาณีศรีศีลวิสุทธิ์ ^[๖] (ลออ ไกรฤกษ์) ปลัดทูลฉลองกระทรวงยุติธรรม ในตำแหน่งสภานายกเนติบัณฑิตยสภา ในพระบรมราชูปถัมภ์ ได้เป็นผู้แทนสมาชิกเนติบัณฑิตยสภาอัญเชิญฉลองพระองค์เนติบัณฑิตขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายให้ทรงเป็นปฐมในฐานะทรงเป็นสมาชิกวิเศษแห่งเนติบัณฑิตยสภา

 

          ครั้นทรงรับและทรงฉลองพระองค์ครุยเนติบัณฑิต ซึ่งมีลักษณะเป็นเสื้อครุยพื้นผ้าโปร่งสีขาว มีสำรดสีขาวติดขอบรอบ ที่ต้นพระกร ปลายพระกร และข้างพระองค์ สำรดฉลองพระองค์เนติบัณฑิตเป็นแถบไหมทองถักกับเส้นไหมทองติดที่ริมขอบทั้งสองข้าง ตอนกลางสำรดติดแถบไหมทองถักขนาบข้างด้วยลวดไหมทองทั้งสองข้างเป็นปฐมแล้ว ได้พระราชทานเสื้อครุยเนติบัณฑิตซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้างขึ้นแก่ผู้ที่สอบไล่ได้เป็นเนติบัณฑิต นับแต่ครั้งพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ทรงจัดสอบเป็นครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๐ เป็นลำดับ

 

          มาจนถึงวันพระราชทานเสื้อครุยครั้งนี้ทุกคน และยังได้พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้างเสื้อครุยเนติบัณฑิตพระราชทานแก่ผู้ที่สอบไล่ได้เป็นเนติบัณฑิตสยามต่อเนื่องมาทุกปีตราบจนสิ้นรัชสมัย

 

 

นายพลตรี พระยาเทพาธิบดี (เจิ่น บุนนาค) เจ้ากรพระธรรมนูญทหารบก แต่งเครื่องแบบเต็มยศ สวมเสื้อครุยเนติบัณฑิต

 

 

          เสื้อครุยเนติบัณฑิตที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริไว้นี้ได้ใช้มาจนถึง พ.ศ. ๒๔๗๙ จึงมีพระราชบัญญัติเสื้อครุยเนติบัณฑิตกำหนดให้เปลี่ยนไปใช้ครุยดำอย่างที่ใช้กันอยู่ในปัจจุบัน