โดย อ.วรชาติ มีชูบท

บทความปัจจุบัน | บทความย้อนหลัง : ตอนที่ ๑ - ๒๐ | ๒๑ - ๔๐ | ๔๑ - ๖๐ | ๖๑ - ๘๐ | ๘๑ - ๑๐๐ | ๑๐๑ - ๑๒๐ | ๑๒๑ - ๑๔๐ |

|  ก่อนหน้า  |  ๓๑  |  ๓๒  |  ๓๓  |  ๓๔  |  ๓๕  |  ๓๖  |  ๓๗  |  ๓๘  |  ๓๙  |  ๔๐  |  ถัดไป  |

          ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๖๔ สัญญาจ้างผู้ดูแลนักเรียนไทยในอังกฤษสิ้นสุดลง ทรงพระราชดำริว่า พระยาภะรตราชาเป็นผู้มีความรู้ความสามารถพอที่จะสนองพระเดชพระคูณในตำแหน่งดังกล่าวได้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายพระยาภะรตราชาออกไปเป็นผู้ปกครองนักเรียนไทยที่กรุงลอนดอน นับเป็นคนไทยคนแรกที่ได้ดำรงตำแหน่งนี้ และในระหว่างที่รับราชการอยู่ทีประเทศอังกฤษนี้ได้รับพระราชทานเลื่อนยศเป็นมหาอำมาตย์ตรี (เทียบเท่านายพลตรี ทหารบก)

          หม่อมหลวงปิ่น มาลากุล ซึ่งเคยเป็นศิษย์ของท่านที่โรงเรียนมหาดเล็กหลวง และนักเรียนในความปกรองสมัยที่ท่านดำรงตำแหน่งผู้ปกครองนักเรียนไทยในประเทศอังกฤษ จนได้กลับมารับราชการร่วมกันที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และเป็นผู้บังคับบัญชาในฐานะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัย ได้กล่าวถึงพระยาภะรตราชาในสมัยที่ดำรงตำแหน่งผู้ปกครองนักเรียนไทยในประเทศอังกฤษไว้ว่า

          พระยาภะรตราชาคงรับราชการอยู่ที่ประเทศอังกฤษตราบจนพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต จึงได้ย้ายกลับมารับราชการในตำแหน่งเลขานุการกระทรวงศึกษาธิการในสมัยที่พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัติ ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ แล้วได้ย้ายไปดำรงตำแหน่งคณบดีคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ในปี พ.ศ. ๒๔๖๙ ซึ่งเป็นช่วงเริ่มจัดสอนอักษรศาสตร์ วิทยาศาสตร์ และวิชาครูในมหาวิทยาลัย แล้วจึงได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งเป็นผู้บัญชาการ (อธิการบดี) จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดยคงรักษาการในตำแหน่งคณบดีคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์อีกชั่วระยะเวลาหนึ่ง ต่อจากนั้นยังได้รักษาการในตำแหน่งผู้อำนวยการแผนกวิชาข้าราชการพลเรือน (คณบดีคณะรัฐศาสตร์) อีกตำแหน่งหนึ่ง

          ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ แล้ว พระยาภะรตราชาได้กราบถวายบังคมลาออกจากราชการรับพระราชทานเบี้ยบำนาญ และต่อมาในการประชุมสภาจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อวันที่ ๕ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๑๑ ได้พิจารณาถึงคุณูปการที่พระยาภะรตราชาในฐานะบุพการีของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ผู้ริเริ่มวางรากฐานการศึกษาวิทยาศาสตร์และวิชาครูรวมตลอดทั้งวิชาอื่นๆ ในระยะเริ่มแรกไว้เป็นอันมาก จึงได้ลงมติเป็นเอกฉันท์ให้ได้รับพระราชทานปริญญาวิทยาศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์เป็นเกียรติยศ

          พระยาภะรตราชากราบถวายบังคมลาออกจากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยแล้ว ได้ไปสอนพิเศษที่วชิราวุธวิทยาลัย ครั้นมีการจัดตั้งวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ (มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์) ที่เกษตรกลางบางเขนขึ้นแล้ว จึงได้ลาออกจากวชิราวุธวิทยาลัยไปสอนที่มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์อยู่สองปี ถึงปี พ.ศ. ๒๔๗๗ มีการจัดตั้งเทศบาลขึ้นในประเทศไทยเป็นครั้งแรก ก็ได้รับแต่ตั้งให้เป็นสมชิกสภาเทศบาลนครกรุงเทพฯ และเป็นปลัดเทศบาลนครกรุงเทพฯ ในสมัยที่ เจ้าพระยารามราฆพ (ม.ล.เฟื้อ พึ่งบุญ) เป็นนายกเทศมนตรี

          ในปี พ.ศ. ๒๔๘๕ คณะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัยเห็นสมควรที่จะปรับปรุงกิจการของวชิราวุธวิทยาลัยให้ได้สมรรถภาพและเหมาะสมแก่เหตุการณ์ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๒ จึงได้เห็นชอบพร้อมกันเชิญพระยาภะรตราชาเข้ารับตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย ตั้งแต่วันที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๖ และในระหว่างที่ดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยนี้ ยังได้รับแต่งตั้งเป็นเทศมนตรี (ปัจจุบันคือ รองนายกเทศมนตรี) เทศบาลนครกรุงเทพฯ และเป็นสมาชิกวุฒิสภา ในระหว่างปี พ.ศ. ๒๔๙๐ - ๒๔๙๔

          เมื่อแรกที่พระยาภะรตราชาดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยนั้น เป็นเวลาที่ฝ่ายสัมพันธมิตรส่งเครื่องบินเข้ามาทิ้งระเบิดในกรุงเทพฯ วชิราวุธวิทยาลัยก็ถูกบอมบ์ด้วยลูกระเบิด จนตึกคณะดุสิตถูกระเบิดพังไปสองหลัง ครุภัณฑ์และเครื่องใช้ไม้สอยของโรงเรียนถูกระเบิดทำลายไปไม่น้อย ทั้งยังถูกหยิบยืม และสูญหายไปเกือบหมด เพื่อให้การเรียนของนักเรียนเป็นไปโดยต่อเนื่อง พระยาภะรตราชาจึงได้ขออนุญาตย้ายโรงเรียนไปเปิดสอนเป็นการชั่วคราวที่พระราชวังบางปะอิน แต่เปิดสอนอยู่ได้เพียงชั่วระยะเวลาหนึ่ง บางปะอินก็ถูกบอมบ์ทางอากาศอีกครั้ง จึงต้องปิดโรงเรียนเป็นการชั่วคราว ส่งนักเรียนแยกย้ายกันกลับบ้านหมดแล้ว พระยาภะรตราชาก็นำคณะครูและพนักงานย้ายกลับมาดูแลรักษาทรัพย์สินของโรงเรียน ซึ่งในเวลานั้นมีส่วนราชการต่างๆ มาอาศัยทำการอยู่ในโรงเรียนเต็มทุกอาคาร

          ครั้นสงครามโลกครั้งที่ ๒ กองทัพอังกฤษได้ขอยืมเครื่องนอนของโรงเรียนไปใช้อำนวยความสะดวกแก่เชลยศึกชาวอังกฤษ จนถึงเวลาที่จะเปิดโรงเรียนในปี พ.ศ. ๒๔๘๙ รัฐบาลอังกฤษได้เสนอจะชดใช้เงินค่าเครื่องนอนให้แก่โรงเรียนเป็นจำนวนเงินที่น้อยนิดเมื่อเทียบกับความเสียหายที่โรงเรียนได้รับ พระยาภะรตราชาจึงได้มีหนังสือทวงถามไปยังสำนักงานกลางแห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (G.H.Q. of SEAC) โดยอ้างถึง Spirit แห่ง Fair Play ซึ่งชาวอังกฤษยึดถือกันนักหนา ในที่สุดทางรัฐบาลอังกฤษได้จัดการชดใช้ความเสียหายให้ตามที่โรงเรียนเรียกร้อง

          เมื่อโรงเรียนเปิดสอนอีกครั้งใน พ.ศ. ๒๔๘๙ นั้น พระยาภะรตราชาก็ได้เริ่มดำเนินการอบรมสั่งสอนนักเรียนวชิราวุธวิทยาลัยตามพระบรมราโชบายสำคัญ ๓ ประการที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานไว้ คือ

               ๑) สอนให้เป็นผู้มีศาสนา

               ๒) สอนให้เป็นผู้ดี และ

               ๓) ให้เป็นผู้มีความรู้พอที่จะประกอบสัมมาชีพเลี้ยงตัว

          หลักทั้ง ๓ ประการนั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงถือว่าเป็นการให้การศึกษาที่สมบูรณ์ ทรงพระราชดำริว่า การที่มีแต่วิชาอย่างเดียวนั้นยังไม่พอ เพราะเมื่อมีทางจะปฏิบัติทุจริตย่อมทำได้ง่าย และยิ่งเป็นผู้เรียนเก่งแล้ว เมื่อกระทำการทุจริตย่อมจับได้ยาก เพราะมีความเก่งกาจทางวิชา แต่ถ้าเป็นผู้ที่มีศาสนาเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจแล้ว ย่อมรู้จักเกรงกลัวต่อบาป และถ้าได้รับการอบรมให้เป็นผู้ดีแล้ว การศึกษาที่ได้รับมาย่อมสร้างประโยชน์ให้ทั้งตนเอง หมู่คณะและประเทศชาติ

          ในการจัดอบรมนักเรียนให้ถึงพร้อมตามแนวพระบรมราโชบายดังกล่าว ครูจิต พึ่งประดิษฐ์ อดีตรองผู้บังคับการและอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิชาวชิราวุธวิทยาลัยซึ่งได้ปฏิบัติงานร่วมกับพระยาภะรตราชาตลอดระยะเวลาที่ดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยได้กล่าวไว้ว่า

          ตลอดระยะเวลาเกือบ ๓๓ ปี (หย่อนเพียง ๓ วัน) ที่พระยาภะรตราชาได้ปฏิบัติหน้าที่ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยมานั้น ท่านได้รับพระราชทานพระมหากรุณาจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวละพระบรมวงศ์มาโดยตลอด ท่านเล่าว่า เคยกราบถวายบังคมทูลพระกรุณาขอลาออกจากตำแหน่งเพราะเหตุสูงอายุ แต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัสว่า "หาคนมาแทนยาก"  จึงไม่โปรดเกล้าฯ ให้ออกจากตำแหน่ง และแม้ว่าท่านจะได้เสนอให้คณะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัยกำหนดวาระการดำรงตำแหน่งของผู้บังคับหารวชิราวุธวิทยาลัยไว้ในข้อบังคับกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัย พ.ศ. ๒๕๑๑ โดยให้ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยมีวาระการดำรงตำแหน่งคราวละ ๕ปี แต่เมื่อครบวาระการดำรงตำแหน่งแล้ว คณะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัยก็ยังคงกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานพระบรมราชานุมัติให้ท่านคงอยู่ในตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย พระยาภะรตราชาจึงต้องปฏิบัติหน้าที่ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยต่อมา และเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินวชิราวุธวิทยาลัยครั้งสุดท้ายเมื่อวันที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๑๗ ก่อนที่จะประทับรถยนต์พระที่นั่ง ยังได้เสด็จพระราชดำเนินย้อนกลับมาพระราชทานกระแสพระราชดำรัสเป็นการส่วนพระองค์แก่พระยาภะรตราชาที่รอส่งเสด็จว่า “ปีนี้ดูเจ้าคุณแข็งแรงดี อยู่ช่วยกันไปก่อนนะ”  พระยาภะรตราชาจึงได้รับพระราชกระแสใส่เกล้าฯ และคงสนองพระเดชพระคุณในหน้าที่ผู้บังคับกาวชิราวุธวิทยาลัยต่อมาจนถึงวาระสุดท้ายแห่งชีวิตของท่าน

          ในระหว่างที่รับราชการสนองพระเดชพระคุณอยู่นั้น พระยาภะรตราชาได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เหรียญ และเสมาเป็นบำเหน็จความชอบในราชการ คือ

               มหาวชิรมงกุฎ

               ประถมาภรณ์มงกุฎไทย

               ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ

               วชิรมาลา

               รัตนาภรณ์ ว .ป.ร. ชั้นที่ ๕

               รัตนาภรณ์ ภ.ป.ร. ชั้นที่ ๓

               เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา

               เสมา ว.ป.ร.ชั้นที่ ๓

               แหนบสายนาฬิกา ว.ป.ร. ชั้นที่ ๑

               ดุมทองคำลงยา ว.ป.ร. ชั้นที่ ๑

               เข็มอักษรพระบรมนามาภิไธยย่อ ว.ป.ร. ชั้นที่ ๒

          พระยาภะรตราชากราบถวายบังคมลาถึงอนิจกรรมเมื่อวันที่ ๒๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๘ ที่เรือนพักในวชิราวุธวิทยาลัย สิริอายุ ๘๙ ปี ๙ วัน แล้ว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเกียรติยศพิเศษเสมอด้วยองคมนตรี โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งศพที่ศาลาบัณรศภาค วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมของหลวงมีกำหนด ๗ คืน สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมมีกำหนด ๗ คืน และสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมอีก ๑ คืน แล้วทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๕๐ และ ๑๐๐ วันพระราชทานตามลำดับ ถึงกำหนดพระราชทานเพลิงศพ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินพระราชทานเพลิงศพ ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์เป็นกรณีพิเศษ

          พระยาภะรตราชา ได้สมรสกับท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา ท.จ.ว. (ขจร ทับเป็นไทย) คุณข้าหลวงในสมเด็จ พระศรีพัชินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง เมื่อวันที่ ๑๙ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๕ โดยจอมพล สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ ทรงพระกรุณาสวมมงคลและพระราชทานน้ำสังข์ แล้วคู่สมรสได้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวโรกาสนี้ทรงพระมหากรุณาพระราชทานเงินทุนแก่คู่สมรสเป็นจำนวน ๑๐๐ ชั่ง (๘,๐๐๐ บาท) พระยาภะรตราชาและท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา มีบุตรธิดารวม ๕ คน คือ

               ๑) ศาสตราจารย์ ดร.กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา

               ๒) เด็กชายอี๊ อิศรเสนา ณ อยุธยา (ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ ๙ เดือน)

               ๓) นายอายุส อิศรเสนา ณ อยุธยา

               ๔) นางสุคนธา โบเออร์

               ๕) ท่านผู้หญิง ดร.ทัศนีย์ บุณยคุปต์